Ewolucja według Calpurnii Tate

Po (w trakcie) politycznych zawirowań, chwila relaksu przy powieści, która i tak, dzięki niebywałemu instynktowi (szczęściu?) wydawnictwa Dwie Siostry, wstrzela się w aktualne tematy: edukacji, patriarchalnego modelu społeczeństwa i sytuacji kobiet. 

„Ewolucja według Calpurnii Tate” to tytuł, który wieloznacznie wskazuje na dwa filary powieści: obecność i znaczenie teorii Darwina w świecie konserwatywnego Teksasu końca XIX wieku oraz zmianę, jaka zachodzi w jedenastoletniej  bohaterce.

Przyjemna i intrygująca lektura. „Dziewczyńska”, choć z założenia przełamująca stereotypy. Historia, którą się czyta lekko, dość grzeczna w swej opowieści o buncie. Powieść, która pragnie oczarować czytelniczkę kostiumami „z epoki” (a przynajmniej ich wyobrażeniem) i zmianą bohaterki. Nie wiem czy ta powieść to kandydatka do feministycznej wersji Bildungsroman – powieści o dojrzewaniu, ale może warto tak o niej pomyśleć?

„O pochodzeniu gatunków” – dzieło, które stało się sprawcą światowego zamieszania, cytowane w  „Ewolucji według Calpurnii Tate” wyznacza rytm kolejnych rozdziałów opowieści. Poznajemy w niej dość liczną rodzinę, naszkicowaną to naiwnie, to lekko ironiczną kreską. Narratorka i tytułowa bohaterka w centrum swojej opowieści  sytuuje najważniejsze relacje: z zasadniczą i dość oschłą matką, dziadkiem, który wydawał się kandydatem na miejscowego dziwaka, (a okazał się przewodnikiem i inicjatorem intelektualnego fermentu w Calpurnii)  i starszym bratem. W tle pojawiają się jeszcze pozostali bracia (w sumie, z najstarszym Harrym, sześciu), nieobecne miejsce po ojcu (w myśl patriarchalnej wizji odpowiada on na utrzymanie rodziny i reprezentowanie jej na zewnątrz, nie zaś – za uczestniczenie w jej życiu…), echa po zniesionym (przynajmniej formalnie) niewolnictwie i zapowiedź końca świata napędzanego „węglem i olejem”.  

Wbrew temu, co przeczytaliście przed chwilą nie jest to powieść z tak bogatym tłem społecznym, jak może się to wydawać. Pewne tematy i problemy zaledwie są zasygnalizowane, środek ciężkości przesuwa się stałe ku jedenastoletniej bohaterce, relacjom z najbliższym otoczeniem  i jej stopniowo odkrywanej pasji przyrodniczej, potrzebie samodzielności i samostanowienia, zrywania ze stereotypowym (nie tylko XIX-wiecznym) wyobrażeniem roli kobiety i rozbudzanej świadomości.  

Czas w świecie przedstawionym biegnie od upalnego lata 1989 roku do pierwszego dnia Nowego Roku (1900) lecz nie jest, jak chciałaby autorka „pierwszy dzień nowego wieku” (XX wiek zaczyna się w roku 1901). Jacqueline Kelly, jak sama się przyznaje w posłowiu, w dość swobodny sposób podchodzi i do samej historii Teksasu, naginając pewne fakty. Wydaje się, że wszystko to po, aby jej bohaterka, krok po kroku, wraz z zyskiwaniem samoświadomości i pragnieniem wolności wchodziła w „nowy świat”. Wszystko cudowanie są składać tak, by ułatwić Calpurnii odkrywanie „niemożliwego” – Od pierwszego rozdziału, w którym narratorka testuje granice buntu stopniowo ścinając włosy (tak, by uszło to uwadze matki) do ostatnich akapitów, w których pozwala sobie na samotną radość z  odkrytej wolność (jej zapowiedzi?) i z pierwszego w swoim życiu śniegu.

„Ewolucja według Calpurnii Tate” to debiut literacki Jacqueline Kelly, lekarki i prawniczki urodzonej w Nowej Zelandii, mieszkającej  w Kanadzie. Przyznam, że nieufnie podchodzę do literatury z tamtego kręgu kulturowego i nie czuję się raczej spadkobierczynią „Ani z Zielonego Wzgórza” (w dialog z którą, chcąc nie chcąc, Calpurnia się wpisuje). Zastanawiam się co spowodowało powstanie powieści i osadzenie jej w realiach „Południa” (z żywymi wspomnieniami wojny secesyjnej),  tuż po zniesieniu niewolnictwa?  Braki w tym, co serwowała dziewczętom literatura tamtego okresu? Czy „edukacja przyrodnicza” jak sugerują niektórzy? A może Darwin i wyimki z „O pochodzeniu gatunków” są jedynie pretekstem?

Czy kryje się za tym tęsknota za powieścią dla dorastających dziewcząt w przebraniu w strojach „z epoki”. I to za taką, która nie byłaby łzawym romanse, w którym bohaterki z wdziękiem osuwają się na wszelkie sprzęty? A może Kelly miała ambicje, by stworzyć swoją opowieść „o pochodzeniu” nowego gatunku, jakim jest (hipotetyczna) współczesna, wolna kobieta, realizująca się tam gdzie odnajdzie swoją pasję? 

- Z jakiej racji mam się uczyć szyć i gotować? Po co? 

Możesz mi powiedzieć? Możesz?

(...)

- A co to w ogóle ma być za pytanie? (...)

Mój Boże, co za fatalna odpowiedź. Czyżby świadczyła o tym, że pewne sprawy 

mamy tak głęboko wpojone, że przyjmujemy je jako oczywiste 

i nigdy się nad nimi nie zastanawiamy?

Wszystko to jednak wygląda na dość tradycyjny model powieści, z tezą. Dla nieco młodszej od narratorki czytelniczki nie są jasne przywoływane realia historyczne czy tło społeczne, dla mnie – widoczne są  szwy i ściegi w tej przeliczonej i zaplanowanej powieściowej konstrukcji. Brak mi nie tyle opisów przyrody (kto dziś zmusi do ich wczesne nastolatki?), ile solidnie zarysowanej mapy świata przedstawionego, pozwalającej mi zbudować choć podstawowe wyobrażenia: jak wygląda dom Państwa Tate i jak się ma jego usytuowanie wraz z plantacją do miasteczka. Gdzie jest rzeka, stały cel wędrówek głównej bohaterki? Jak wyglądają osoby z jej najbliższego otoczenia? Wszystko to sprawia, że po  przyjemnej lekturze pozostaje poczucie niedosytu i wrażenie „skalkulowania” powieści na ograniczoną ilość stron, temat i podjęte wątki…

A może obydwie, z dziewięciolatką, czujemy się bardziej spadkobierczyniami dalekiej od oczywistości „Ronji, córki zbójnika”?   Może jesteśmy bardziej „z lasu” niż „z plantacji bawełny”?

"Ewolucja według Calpurnii Tate" Jacqueline Kelly, tłum. Katarzyna Rosłan. Wydawnictwo Dwie Siostry, 2016.