Ma być czysto

Jestem „w poszukiwaniu” książek dla młodszej młodzieży. Z „młodszej” zawędrowałam ku czternastolatkom, stamtąd już niedaleko do piętnastolatków i tegorocznej nagrody Conrada. „Ma być czysto” Anny Cieplak.

Moje pierwsze pytanie po odłożeniu tej książki (w trakcie czytania wątpiłam jeszcze w istnienie redakcji i korekty tekstu): czy nie było lepszej do Nagrody Conrada? Potem doczytałam, że o wyborze decyduje ilość nadesłanych głosów. Wszystko jasne?

Chciałabym napisać, że pasja do „dawania świadectwa” i głosu  tym nie słyszanym (chwalebne) to jeszcze nie jest (dobra) literatura. „Ma być czysto”  z ambicjami dokumentu – utrwalenia obrazu życia tych  nie-widzianych to jednak książka ważna. Ważna, zwłaszcza w kontekście tego, co „rodzimi” (zawodowi) twórcy podsuwają „gimbazie” (która zaraz odejdzie w zapomnienie).  Tylko dla kogo jest ta książka?

Rozważając „kupić-nie kupić” zastanawiałam się czy to książka „dla” (mniej więcej) piętnastolatków  czy „o” nich, dla „dorosłych”, którzy choć sobie poczytają o świecie, którego nie widzą (nie chcą?). Skoro (jednak) to drugie, to cała dość karkołomna konstrukcja fabularna wygląda na realizację idei pt. „otworzę Wam oczy”, a więc intencję pisania powieści „z tezą”. Jaką?

„Ma być czysto”  opiera się na zderzeniu dwóch światów i „warstw społecznych: życia piętnastoletniej Oliwki, która opiekuje się młodszym rodzeństwem, „mieszka” z ojczymem w kamienicy scharakteryzowanej przez klatkę „pachnącą szczochami” i życia Julii –  dziecka  umownej (aspirującej) „klasy średniej”. Ta druga dziewczyna zostaje  mało prawdopodobnie „przeprowadzona” do gorszej szkoły w pogoni za lepszą cenzurką na koniec gimnazjum.  

Książka zadedykowana „Dziewczynom, o których mówi się źle” ma jeszcze inne bohaterki: Magdę (Magdo-Tata) – macochę Julii (w pokoleniowym rozkroku pomiędzy swoim partnerem a rocznikiem  jego córki) i czarny charakter drugiego planu: Elę-Exelę, stereotypową rozwiedzioną „ex”żonę –  tyranizującą matkę Julii.  Są jeszcze dość pośpiesznie i topornie nakreślone sylwetki trzeciego planu: koleżanki-intrygantki z gimnazjum („Airmax-iary), nieobecna matka Oliwi przybywająca z „NRD” (Niemieckiego Raju Dziadków i Babć),  „na miejscu” jedynie dzięki kolejnym przypadkowym (?) ciążom, zaradna babka, wyluzowana Ania – pracowniczka MOPSu  (okołotrzydziestolatka, koleżanka Magdy).

Obok nich , trochę z innych światów, przybywają chłopcy, chłopacy, mężczyźni (?) – czyli Ci więksi i starsi. Dobroduszny „Chomik” – Dawid, sąsiad Oliwki z klatki (a więc mieszkaniec/więzień tej samej „bańki” społecznej),  zadbany, gotujący – feminizujący, słaby pomiędzy silnymi kobietami Maciek (ojciec Julki), Rychu – Rysiek (ojczym Oliwii), który na zawsze będzie już dla mnie tym „zapuszczonym”, w rozciągniętych majtkach, „Nowy” – Karol, który z kandydata „na” awansuje na upragnionego chłopaka Julii.

„W ma być czysto” od wszechwiedzącego narratora (skoro to „literatura” odklejam go od doświadczeń zawodowych i życiowych autorki – pracowniczki świetlicy Krytyki Politycznej) dostajemy opowieść o zderzeniu światów. Początkowo wydaje się, że głównymi bohaterkami są Oliwia i Julia (i to im powinna konsekwentnie towarzyszyć narracja, ale wszechwiedza narratora kończy się przed bramami Ośrodka Wychowawczego). Ta pierwsza bohaterka ginie z pola widzenia. Pozostaje Julia „z lepszego świata”, zafascynowana tym „niegrzecznym”. 

Na scenę wkracza także coraz bardziej ekspansywnie jej „macocha”, jeszcze pamiętająca okres swego buntu, diagnozująca stan piętnastolatków. Próbuje dyskretnie i nie namolnie wspierać, zamiast kontrolować (taki ideał luz-matki).  Jej losy i postawa uzasadniają przemyślenia o współczesnych rodzinach, rozwodach, ex-żonach, modelach życia i pracy, o tym, co publiczne i prywatne, o kryzysie sprawiedliwości i solidarności społecznej, o mechanizmach segregacji ekonomicznej i kulturowej.

W „Ma być czysto” dostajemy okruchy folkloru „gimbazy” i „tych, gdzieś tam” z marginesu, piosenki, gry, wyzwania, rys środowiska i czasu, do którego najczęściej „dorośli” nie mają dostępu.  Do tego przypadkowa inicjacja (koniecznie do zaliczenia), ciąża urojona (albo i nie), echa obelgi pt. „gej” (bo ma fryzurę a la Bieber), trawa, Żubrówka, dopalacze, faszyzujący Karol raz onieśmielony „cudowną-dziewczyną-nie-dla-niego”, raz „nowy patriota” gardzący kobietami – karykaturalny gwałciciel, który nie może się zdecydować czy jest „z natury zły” czy totalnie niedojrzały i zagubiony. I bardzo istotne: lajki, Snap, „wirtualna” rzeczywistość, która jest „tą bardziej”. Wcale nie równoległą, tylko tą ważniejszą.

Bohaterowie i ich losy to okazje do diagnoz „frakcji MOPSiaków” i reszty zasobnego świata odwróconego … tyłem (subtelnie rzecz ujmując). Znowu mam wrażenie (jak przy „Obronić królową”), że są po to, by pomieścić wszystkie problemy i nonsensy świata (choćby instytucji powołanych do pomocy). Uwiarygadnia ich język, detale i rekwizyty, zgrabnie budowany rys psychologiczny postaci. Ale nie wiem czy Cieplak będzie „drugą  Masłowską”.

Tak jak piętnastolatkowie prowadzą „życie publiczne” w różnych sieciowych kanałach, tak „Ma być czysto” postanawia je raz jeszcze – przefiltrowane i podrasowane – upublicznić. Dać znak czasu (dziś już przeszłości). I to nie dla nastolatków. Ale dla tych co „poza”, „z boku”, „z góry” i „z dala” drabiny społeczno-ekonomicznej. Po co? 

Czy dość ckliwe zakończenie z tym, „szkoda, że nie jest to fikcja” jest wołaniem do otwarcia oczu? Przecież nawet sama Magda – aktywistka pozostaje obojętna, wyjeżdżając „ze swoim światem” na wakacje. „Nic” się nie zmienia. „Wszystko” kręci się dalej.  Tylko i dla Oliwii, i dla Julii znaczy to coś zupełnie innego. Czy następuje jakieś zrozumienie? Może i tak, ale nie gwarantuje to zmiany.  Co jest ambicją „Ma być czysto”? Dokumentalna diagnoza:  Bieda zostaje reprodukowana. Klasy społeczne istnieją?!

Droga czytająca klaso średnia: jeśli sięgniecie po „Ma być czysto” najpierw pogadajcie z swoimi dziećmi o „Klasy społeczne istnieją”. I nie tylko pogadajcie.

„Ma być czysto” Anna Cieplak. Wydawnictwo Krytyki Politycznej, 2016.