Bezsenność Jutki

Czekałam na tę książkę. Nie tylko ze względu na jej powiązanie z historią Łodzi. I mnie, i dzieciom na długo zapadły książki wydawnictwa Literatura z serii "wojennej": "Czy wojna jest dla dziewczyn" i świetne "Zaklęcie na w". Przed Jutką stanęły duże wymagania...

"Bezsenności Jutki" dotyka tematu związanego z historią Litzmannstadt Ghetto, drugiego co do wielkości getta w okupowanej Polsce. W tym roku mija 70-ta rocznica tzw. Wielkiej Szpery. Za kilka dni zaczną się oficjalne uroczystości, które przypomnieć mają o tym co się stało we wrześniu 1942 r. Temat ten jest ściśle związany z dziećmi, bo wtedy wywieziono z łódzkiego getta niemal wszystkich najmłodszych jego mieszkańców, poniżej 10 roku życia. Jako "nieprzydatnych" do pracy.

Czy należy mówić o tym dzieciom? Wierzę w to, co myślał Korczak o najmłodszych i widzę po swoich dzieciach, że mówienie prawdy jest słuszną drogą. Okazuje się, że "Bezsenność Jutki" jest dobrym punktem wyjścia do zagłębienia się w historię. I nie tylko w nią. Rozmawiamy o dzieciach żydowskich, romskich, Polakach pod drugiej stronie muru i wewnątrz nich, o realiach życia w getcie. O tym, dlaczego ktoś zdecydował, że jeden naród jest "lepszy", a inny - "gorszy". "Mamo, dlaczego?"

Bohaterką książki Doroty Combrzyńskiej-Nogali jest siedmioletnia dziewczynka, córka Jakuba Cwancygiera i Ruth Cwancygier z domu Berg, wnuczka Dawida Cwancygiera i wnuczka Rebeki Kacelson, i wnuczka Haliny Puławskiej, i.... 
"Spolonizowana Żydówka", która przysłuchuje się sporom swoich przyjaciół z podwórka, że nie jest Żydem ten, kto nie zna jidisz i nie czyta świętych ksiąg. Dzieci nie znają podziałów, ale pilnie słuchają i obserwują dorosłych - a oni dyskutują o Żydach przywiezionych z Czech, Wiednia, którzy mówią po niemiecku (!), o Polakach (Żydach?), którzy mówią tylko po polsku. Dlaczego znaleźli się w getcie? "Kim jest więc Żyd, mamo" - pytają moje dzieci...

Jutka miała żydowskich rodziców. Nie ma ich, nie wiadomo czy wrócą. Dorosły przeczuwa, co mogło się z nimi stać. Dziecko zatrzymuje się na poziomie wiedzy Jutki. Ma ona dziadka, który próbuje jej objaśnić otaczający świat. Z wiarą, mimo wszystko, w fundamenty człowieczeństwa. Lecz bez złudzeń...

Dziadek mówi wyłącznie po polsku i  jest "miszigene" (szalony), jak twierdzi Josek, towarzysz dziewczynki z podwórka. Razem z nim poznaje ona ciemniejszą i groźniejszą stronę życia getta. Dziadek jest głosem lepszego świata - razem z Jutką cierpi na bezenności, opowiada bajki (silnie zakorzenione w mitologii), zawsze potrafi wyczarować coś do jedzenia, robi rękawiczki na drutach i jest dobrym opiekuńczem duchem Jutki. Zmusza ją do nauki pisania i czytania, a nawet pokazuje (marnując chleb według Joska), że dobrym zwyczajem jest dokarmianie zimą ptaków. Dziadek opowiada mity i wie, jak przygotować dzieci na przetrwanie. Nauka zabawy w chowanego i umiejętność bezszelestnego znikania okazuje się przydatna, w walce o przetrwanie.
Jest i ciotka Estera, "o dobrym wyglądzie". Wymęczona pracą ponad siły, głodna i opowiadająca bajki, w których śnieżka zamiast jabłka gryzie bułkę z zatrutą kiełbasą...

W książce Doroty Combrzyńskiej - Nogali smutek i radość dzieciństwa w getcie mieszają się ze sobą. Niezwykłość tej pozycji to umiejętne wprowadzanie już pięciolatki czy siedmiolatka w świat dzieci z getta. Drobne elementy scenografii, zabawy, ważne zajęcia (szukanie czegokolwiek na opał, aby ogrzać dom; noszenie ZAWSZE miski na przydziałową zupę), wyliczanki przy skakaniu na skakance, wierszyki polskie i pretencje Chai, że to wcale nie tak, bo "właściwa" ich wersja jest w jidisz - wszystko to buduje świat, który tak trudno zrozumieć z beznamiętnego przekazu podręczników historii.
Zastanawia mnie tylko jedno, dlaczego nigdzie nie pojawia się ślady tradycyjnej kultury i religii żydowskiej?

Gdzieś mimochodem rozmawiamy o jedzeniu, które spada dzieciom "z tramwaju" przejeżdżającego przez getto, o chlebie i kiełbasie, nad którą zastanawiają się (przez moment) dzieci z ortodoskyjnych żydowskich rodzin przywołując opinię religijnego dziadka (rabina?): czy lepiej zjeść wieprzowinę, czy umrzeć?

Są w tej książce łaskawi niemieccy strażnicy, żli żydowscy policjanci, pozbawiona uprzedzeń polska dziewczynka tuż zza muru i jej babcia z trzaskiem zamykająca okno wychodzące na getto. Są dobrzy i źli, są dzieci zadbane i pozostawione same sobie. Jest dziadek, który mądrze przygotowuje Jutkę do przetrwania i Jutka, próbująca zrozumieć reguły świata w którym żyje. Jest prawda. W różnych odcieniach szarości. Bo dziecom należy mówić prawdę.

To mądrze wyważona książka, szczera, choć unikająca mówienia wprost o "podróżach z których się nie wraca". To świetna książka, bo pokazująca getto z dziecięcej perspektywy. Dla dzieci. Przez pryzmat zakazanych podróży, zabawy, wyliczanek w jidisz, sporów znanych kazdemu dziecka z podwórka (którzy dorośli mają rację?). Wierzę, że dzięki takim książkom przeżyta lekcja historia, zbudowana na emocjach powróci w przyszłości. A Gwiazda Dawida (nomen omen nie pojawiająca się w książce ani razu) przestanie w Łodzi jednoznacznie kojarzyć się z wojną klubów piłkarskich...

Pełne niewymuszonej prostoty są ilustracje Joanny Rusinek, ze metaforyczną i znaczącą (co wyjaśnia się w trackie czytania opowieści) okładką. Operujące szarościami i czernią, ze szczyptą pudrowego różu wprowadzonego przy wątkach, w których znaczącą rolę odgrywają emocje Jutki. Unikające dosłowności, współtworzące klimat opowiedzianej historii. I na nich nigdy nie pojawia się nic co związane z wątkami kultury żydowskiej. Dlaczego?

"Bezsenność Jutki" ma i swoje drobne potknięcia - momentami zbyt dorosły język, słowa zbyt trudne, które nie powinny pojawić się w narracji adresowanej do już 7-latków, bo brzmią nienaturalnie włożone w dialogi dzieci. Domowi czytelnicy nie zwracają na to uwagi, bo po prostu pytają "co to znaczy", ale mnie czasem przeszkadza z trudem zszywana fabuła z drobnych obrazów i wątków życia w getcie.

Jeśli książka wychodzi w serii"Wojny dorosłych - historie dzieci", porównania się nieuchronne: Czytając "Bezsenność Jutki" co rusz przychodzą mi na myśl po wielokroć czytane "Czy wojna jest dla dziewczyn" i "Zaklęcie na w". Brak mi trochę, w tej pierwszej, lekkości stylistycznej, niewymuszonej metaforyczności i konceptu budującego historię. Bo mam wrażenie, że autorka szukając ich, podejmując próby związania historii Jutki z mitologicznymi opowieściami, legendami i baśniami gdzieś pod drodze pogubiła różne pomysły na spięcie opowieści.

Wydarzenia związane z "Wielką Szperą" pojawiają się pod koniec książki. Możnaby zadać pytanie czy historia Jutki nie biegnie zbyt łatwo. Rozumiem jednak decyzję autorki. Doceniam różnorodność wątków, które w niezwykły sposób, z okruchów budują historię Jutki. Dziewczynki żydowskiego pochodzenia, której udało się przeżyć getto, "dzięki której" moje dzieci usłyszały o Josku, Janie, Chai...

Wartość książki Doroty Combrzyńskiej - Nogali  leży w zbudowaniu świata, który często jest pomijany w ksiązkach dla najmłodszych. Wojna została zaanektowna dla Małych Powstańców. Głodne żydowskie dzieci, albo te same, kłócące się kto jest Polakiem, a kto Żydem rzadko pojawiają się na stronach książek dla dzieci.

Entliczek, pentliczek

malowany stoliczek,

na kogo wypadnie, 

na tego bęc!

Raz, dwa, trzy,

odejdź ty!

//

Hentełe bentełe

szykełe sza

rafete dy fafete

dy knot. 

Program wydarzeń upamiętniających  to, co wydarzyło się 70 lat temu: Szpera'42

W ramach "Czytanek przed ekranem"

30 września (niedziela, godz. 12.00) 

zapraszam na spotkanie z "Bezsennością Jutki" i autorką Dorotą Combrzyńską-Nogala

Dziękuję wydawnictwu Literatura za udostępnienie książki

"Bezseność Jutki" Dorota Combrzyńska-Nogala, il. Joanna Rusinek. Wydawnictwo Literatura, 2012.