"Wielkie pytanie" w teatrze Pinokio

fot. D. Senkowski, Teatr Pinokio

„Wielkie pytanie” Wolfa Erlbrucha to książka, w której dziecko – milczący bohater tej opowieści wędruje, zadając, a może tylko zbierając odpowiedzi na najważniejsze pytanie. Wielkie. A Ono nigdy nie pada. Po co jestem? Dlaczego?! 

Podobnie dzieje się w premierowym spektaklu, opartym na książce Erlbrucha. „Wielkie pytanie” w łódzkim teatrze Pinokio, który wkracza w "rok filozofów". Próbuje klinem wbić się w to, co współczesna popkultura oferuje dzieciom. Z jakim skutkiem?

Było mało głosu. I muzyka. Byłą cisza. I burze.

Nie rozumiem czy aktorzy, czy lalki występują?

Nie rozumiem dlaczego złapali lotnika…

Nie rozumiem dlaczego są wiatry i burze?!

Tata umarł na początku samiutkim.  Cały spektakl to cały jeden dzień – ciągle są przecież urodziny. Niezbyt miły były te urodziny. Nawet przecież nie spojrzał na tort! Wszyscy umierali. 

Dlaczego czarna pszczoła nie przyleciała po tego chłopca?

JA:  A o jakie pytanie (w tytule) chodzi?

Dlaczego… wszyscy umierają w urodziny?!

To reakcje (dosłownie spisane) siedmiolatki, z którą wieczorem rozmawiałam o spektaklu. Nie odmawiam jej prawa do stawiania różnych pytań, i wielkich i małych. Z ciekawością przyglądam się temu, co zobaczyła w przedstawieniu niezwykle intymnym i wyciszonym, pozbawionym efektów kupujących uwagę widza (zwłaszcza kilku, kilkunastoletniego). Słucham i próbuję dostrzec problemy, z którymi się zetknęła.

Najbardziej rzucającym się w oko punktem była wyspa. Wyspy. Ale lalki na nich ginęły. 

Nie rozpoznałam jacy to ludzie…I najsmutniejsze było to, że złapali lotnika!

JA: A najlepsza scena?

Maszerujący żołnierze. I ich muzyka. Padający deszcz i przejrzysta chmura.

„Chłopiec” w spektaklu (Łukasz Batko) milczy. Obdarty ze swej „dziecięcości”, „bycia królem” (urodzinowym)  bo w takiej roli poznajemy go w książce. W spektaklu dziwnie dorosły, przygląda się z uwagą – powagą światu. Przyjmuje pojawiających się w jego świecie gości: tych urodzinowych i zupełnie niespodziewanych: rodziców, pilota, ślepca, żołnierzy, marynarza.  Babcię i matkę. Psa i kota. Słowika i gęś. Cały czas towarzyszy wszystkim, a zwłaszcza chłopcu wierna towarzyszka – Śmierć. Ubrana w czarne pióra kruka wnosi ze sobą całe bogactwo symboliki tej figury. Ale nam, może „dzięki książce”, w której śmierć pojawia się w znaczącym towarzystwie pewnego owada, przypominała czarną pszczołę. Królową-matkę, co rusz otulającą kolejne postaci znikające ze sceny. Ze świata.  

Cały czas, gdzieś w tle i z boku jest obecny i ogrodnik. Starzec przypominający swą fizjonomią Boga Ojca i Stwórcę. To on przekazuje chłopcu właściwie finałową radę: „Jesteś po to  by nauczyć się cierpliwości.”

Spektakl w reżyserii Marcina Jarnuszkiewicza to także lekcja cierpliwości. Krucha i delikatna. Drżałam (przy wstrzymujących dech dorosłych i kilkorgu dzieciach) o skupienie i ciszę. Nieśpieszny rytm, monochromatyczne barwy, subtelnie sącząca się muzyka. Cisza. Drobne, kruche lalki, delikatne gesty i szeptem wprowadzone odpowiedzi – „klucze” do naszego bycia w świecie.

Domyślam się intencji: „Wielkie pytanie” ma sprowokować do zatrzymania się. I poszukiwania. Dopingując całym sercem teatrowi Pinokio wątpię jednak czy uda się zatrzymać uwagę 7-10 latków o percepcji, w znakomitej większości,  przyzwyczajonej do zgoła odmiennych bodźców…

fot. D. Senkowski, Teatr Pinokio

Trzy brunatne łany zaoranej ziemi to pagórki, które tworzą ładną perspektywę. A może wysp (które zobaczyła siedmiolatka), na których tkwi bohater? Wiszą nad nimi obłoki. Wieje wiatr, Przechodzą burze. Mija czas (w moim odczuciu). Gdzieś z boku stale obecny jest różowy, lukrowany tort urodzinowy. Z innego świata. Obcy. Cały czas zastanawiam się nad naszym – rodzinnym spojrzeniem na „Wielkie pytanie”, być może diagnozującym dorosłe i dziecięce widzenie tego spektaklu. Dla siedmiolatki jeden dzień smutnych urodzin. „Teraz” i „wyspa” – inny, daleki świat. Dla mnie – rozwijająca się historia, dotykająca każdego z nas. W każdym przypadku pojawiają się pytania. Czy wielkie? Kto i kiedy ma o tym decydować?!

W książce Wolfa Elrbrucha rozmaite odpowiedzi  „dlaczego” i „po co jesteśmy” pojawiają się  w różnej, wydawało by się przypadkowej kolejności. Patrząc na uporządkowany, połączony narracją i pomysłem na opowieść pochód postaci odwiedzających chłopca w spektaklu, myślę już inaczej: kolejne karty co rusz przynoszące odpowiedzi z różnych światów to celowy zabieg – Erlbruch niczego nie narzuca. Żadnej hierarchii i ważności. W spektaklu M.Jarnuszkiewicza wszystko jest o wiele bardziej klarowne. Wszyscy umierali – powiedziała siedmiolatka.  Stałym leitmotifem  jest czarna pszczoła zabierająca kolejne postaci. Przedstawienie  staje się w jakiś sposób „ciągiem dalszym”  „Gęsi, śmierci i tulipana”, wcześniej reżyserowanego przez M.Jarnuszkiewicza spektaklu opartego na książce Wolfa Erlbrucha. Tylko dlaczego nie zabrała chłopca? – pyta siedmiolatka.

Po co więc to dorosłe dziecko – pełen powagi od samego początku chłopiec – przebywa swoją drogę? Spotyka kolejne osoby, które traci? Co zyskuje? Czy czas przynosi mu jakąś mądrość? Jaką?! W końcu losy większości postaci kończą się porażką: żołnierze, marynarz, lotnik… Czy reżyser, porządkując inspirujące go „Wielkie pytanie” pozostawia je otwarte? Czy jednak narzuca swoją perspektywę? 

Trzymam się tej jaśniejszej strony:  padający deszcz, wspierający chłopca ogrodnik i rozkwitające kwiaty na surowej, zaoranej ziemi dają nadzieję, tak jak nadchodząca wiosna. Brak mi jednak tego, co „zakodowała” książka Erlbrucha – perspektywy dziecka, dla którego śmierć, o którą pyta, może mieć suknię w groszki, a okręt na morzu jest zapowiedzą dalekiej podróży nie zaś katastrofy.

Najnowsza premiera w teatrze Pinokio jest wymagającą ofertą. Po co taka? Zadano sobie to istotne pytanie, by  zachęcić do sięgnięcia po różne odpowiedzi, w tym bardzo istotną:  najciekawsze zagadki to te, na których rozwiązania jeszcze nie znamy. „Wielkie pytanie” zachęcić ma do poszukiwania. Warto przygotować się do tej podróży, zwłaszcza jeśli zabieramy ze sobą klasę, w której każde dziecko ma odmienny bagaż (także kulturowy) i kompetencje. Trzymam kciuki za to, by „Wielkie pytanie” stało się okazją do zejścia z utartych szlaków. Nie ma szkoły bez pytań – piszą twórczynie „Zeszytów kreatywnych” towarzyszących spektaklowi. Podobnie jak i życia...

"Wielkie pytanie"

Wolf Erlbruch

tłumaczenie Julian Kutyła

reżyseria: Marcin Jarnuszkiewicz

scenografia: Marta Zając

muzyka: Mateusz Dębski